Azərbaycan dili dünən və bu gün inşa

Dil bir xalqın digər millətdən fərqli danışmasıdır.  Millətlər öz hisslərini, düşüncələrini və kainatdakı bütün varlıqları özünəməxsus şəkildə səsləndirirlər. Dil bir millətin səs dünyasıdır. Bu mənada dilə millət öz möhürünü vurur.

Dil bir millətin düşüncə sistemini göstərir.  İnsanlar düşündüklərini dildə əks etdirdiyi üçün dil ondan istifadə edən millətin necə düşündüyünü, ağlının necə işlədiyini ortaya qoyur; Milli düşüncə tərzini ortaya qoyur. Bir xalqın həyata baxışları, düşüncə tərzi, zehni itiliyi, ruhunun dərinliyi, duyğularının incəliyi o xalqın dilində gizlidir. Atalar sözləri və məsəllər bunun ən gözəl nişanəsidir. “Dil düşüncənin güzgüsüdür”. Söz bunu deyir.

Millət üçün dil milli mənliyin, milli yaddaşların, duyğu və düşüncələrin, bütün maddi-mənəvi dəyərlərin, ixtira və yaradıcılığın ortaq sərvətidir.

İnsan üçün orijinallığın birinci şərti mənlik olduğu kimi, cəmiyyətdə də bu mənliyin ilk ölçüsü dildir. Biz xalq olaraq keçmişdə yaşadığımız bütün acı-şirin, xoşbəxt-bədbəxt hadisələri öz dilimizdə təsvir edirik. Tariximizin, ədəbiyyatımızın ifadə vasitəsi öz dilimizdir. Cəmiyyətimizin bağlı olduğu maddi-mənəvi dəyərlər, bütün ixtiralar, yaradılışlar öz işimizdirsə, onların qarşılığı türkcədir.  Yoxdursa, başqa dillərdən götürülürlər. 

Ona görə də dillə bu dəyərlər arasında güclü əlaqə var. Əgər cəmiyyət çalışırsa, yeni dəyərlər ortaya qoyursa, bu dəyərlərin ifadəsi istər-istəməz onun öz dilində olacaq. 

Bu araşdırmalar dili təkmilləşdirəcək ki, cəmiyyətin orijinal ifadə xəzinəsi kamilləşəcək.

Dil milləti təşkil edən fərdləri birləşdirən bağdır. Çünki dil ifadə vasitəsi kimi insanları bir araya gətirən, birləşdirən təməl elementdir.

Dil millət adlanan cəmiyyətin ən mühüm ictimai sərvətidir. Milli mədəniyyətin ilk və ən mühüm elementidir. Mədəni dəyərlərin əksəriyyəti dil vasitəsilə ifadə olunur; Dildə ifadəsini tapır. Öz dilimiz olmasa, özünəməxsus ədəbiyyatımızın, musiqimizin olması ağlasığmazdır.

Dilin əhəmiyyəti, deyimlər, dil haqqında fikirlər

• Dili əlindən alınmış millət, ağlı əlindən alınmış millət deməkdir. (Suat Özer)
•  Dostlar, ahəngdar, zəngin dilimiz yeni türk hərfləri ilə özünü göstərəcək.  Ölkəsini, yüksək müstəqilliyini qorumağı bilən türk milləti də dilini yad dillərin boyunduruğundan xilas edəcək.  (Atatürk)
•  Mən türkcənin dərinliklərinə girəndə gözümün önünə on səkkiz min kainatdan yüksək min kainat göründü.  (Əli Şir Nəvai)

• Madam ki, biz türkik, deməli türk kimi görürük, türk kimi düşünürük, türk kimi davranır, türk kimi yazırıq. (Ömer Seyfəddin) 
• Quşlar, ayaqları ilə; İnsanları dilləri tutur.  T.Fuller)
• Türk dili əcdadlarımızın dilidir;  ana dili, dillərin ən gözəli. Vəziyyətdən asılı olaraq türkcə qılıncdan iti, poladdan sərt, qayadan sıldırım, fırtınadan sürətli, çələngdən nazik, kəpənəkdən uçucu, çiçəkdən rəngarəng, qoxudan şirin, qızıldan parlaq, sudan daha aydın!  (Ruşen Eşref Ünaydın)
•  Dilin özü kiçik, günahı böyükdür.  (Atalar sözü)
• Dilinizi sürüşdürməkdənsə, ayağınızı sürüşdürmək yaxşıdır. (Herbert)
•  Dilin sümüyü yoxdur, hara çəksən gedir. (Atalar sözü)
•  Dilini itirən millətlər milli şüurlarını da itirirlər. (O. Hançerlioğlu)
•  Dil bir millətin güzgüsüdür.  (Şiller)
• Öz dilini yaxşı bilməyən insan başqa dil öyrənə bilməz. (Bernard Şou) Konfutsiyə: “Əgər siz bir ölkədə hökmdar olsaydınız, əvvəlcə nə edərdiniz” deyə soruşmuşlar
• “Şübhəsiz ki, əvvəlcə dili düzəldərdim.” cavabını verdi. Tamaşaçılar təəccübləndilər. “Niyə?” onlar dedilər.  Konfutsinin cavabı belə oldu: “Çünki dildə pozğunluq varsa, deyilənlər deyilmək nəzərdə tutulanı ifadə etmir;  Əgər deyilənlər nəzərdə tutulan mənanı əks etdirmirsə, arzu olunan hərəkət həyata keçirilmir; İstənilən yerinə yetirilməsə, sənət və əxlaq pozular;  Əxlaq və sənət pozulsa, ədalət yolundan gedər; ədalət yoldan çıxarsa;  Xalq çarəsiz qalıb, depressiyaya sürüklənib. Nəhayət, deyilənlərlə bağlı düzgün qərar vermək imkanı yox olur.  “Belə vəziyyətin qarşısını almaq üçün dil hər şeydən vacibdir”.  (Rider’s Diges-dən)
• Bir çox insanlar öz dillərini mənimsəyə bilmir və ona etinasız yanaşırlar; Hər kəsin ağzında olan adi söz və ya ifadələrlə öz fikirlərini ifadə etmək istəyərək, buna özünəməxsus fərqlilik və nəciblik verməyi düşünmürlər.  Halbuki insanlar bir-birinin dəyərini bir-birinin sözünə baxmaqla ölçürlər.  (Dale Carnegie)
• Dilim səni dilim dilim diləyim. Başıma gələni səndən biləydim. (Deyim)
•  Dilim mənə kilim geyindirir.  (İfadə)
•  Şirin söz ilanı yuvasından çıxarır.  (Atalar sözü)
•  Bülbülün əziyyət çəkdiyi dil onun bəlasıdır.  (Atalar sözü)
•  Əl yarası sağalar, dil yarası sağalmaz.  (Atalar sözü)
•  Pis insanın şirin söhbəti tülkünün qarğa ilə şirin söhbətinə bənzəyir.(Montaigne)
•  Dilimizdən həmişə yaxşı istifadə etməliyik. Səni xoşbəxtliyə apardığı kimi, fəlakətə də apara bilər.  (Hz. Əli)
•  Dil düşüncə vasitəsidir. Səssiz olmadan ağlasığmazdır.  (Nurullah Ataç)
•  Türk dili çox ahəngdar bir dildir.  Düşünürəm ki, dünyada daha uyğun gələn dil yoxdur.  (L. Olivier)

Azərbaycan dili dünən və bu gün inşa

Azərbaycan dilinin yaşaması və möhkəmlənməsinə xalqımız daim həssaslıq göstərmiş, müxtəlif dövrlərdə onunla bağlı müxtəlif fərmanlar verilmiş, elmi-bədii əsərlər dövlət səviyyəsində qiymətləndirilmişdir. 1974-cü ildə dörd cildlik “Müasir Azərbaycan dili”nə verilən Dövlət Mükafatını bu deyilənlərə bariz nümunədir.

 Azərbaycan dili müstəqillik illərində dövlətçiliyimizin başlıca rəmzlərindən olan xalqımızın ictimai-siyasi, elmi-mədəni və sosial-iqtisadi həyatında müstəsna əhəmiyyət kəsb etmişdir. Bunları nəzərə alaraq ulu öndərimiz Heydər Əliyev “Dövlət dilinin tətbiqinin təkmilləşdirilməsi haqqında” (18 iyun 2001) və “Azərbaycan Respublikasında dövlət dili haqqında Azərbaycan Respublikası Qanununun tətbiq edilməsi barədə” (2 yanvar 2003-cü il) tarixi fərmanlar imzalamışdır.

Dilimizin və dilçiliyimizin keçdiyi şərəfli yol hazırkı sərəncamdageniş təhlil olunur, bu sahədə yorulmadan çalışan görkəmli alimlərimizin adları və xidmətləri xüsusi vurğulanır. 1926-cı ildə Bakıda keçirilən I Türkoloji qurultay çox haqlı olaraq Azərbaycan dilçiliyinin nailiyyəti kimi qeyd olunur. Həmin sərəncamda Azərbaycanda dilçilik elminin yaranması və inkişafı sahəsində ötən əsrin 20-ci illərindən başlayaraq bu günə qədər keçdiyi yol araşdırılır, eyni zamanda 1969-cu ildə ayrıca Dilçilik İnstitutunun yaranması, bu institutda sanballı elmi araşdırmaların geniş vüsət alması və o zamankı SSRİ məkanında Bakının Türkoloji mərkəz kimi tanınmasını şərtləndirən “Türkologiya” jurnalının Bakıda çıxması vurğulanır.