Arıların həyat tərzi haqqında inşa
İlk insan fosili 3000 il əvvələ aid olduğu halda, tapılan ilk arı fosili 100 milyon il əvvələ aiddir. Deməli, biz olmayanda onlar bu planetdə olublar. Arılar və insanlar arasındakı əlaqə bu dünyanın bu günü və gələcəyi üçün ən kritik əlaqədir. Gəlin bu faktları bir daha xatırlayaq və onları heç vaxt unutmayaq.
Təbii həyatda çiçəkli bitkilərin və ağacların çoxalması əsasən arılardan asılıdır. Bu kiçik canlılar ekosistemimizin canlılığını və davamlılığını təmin edir.
Arılar varsa, sabahımız var.
Həyatın davamlı olması üçün arılar mövcud olmalıdır. Kiçik varlıqlar olsalar da, dünyamızda böyük rolu var. Onun faydaları təkcə bal hazırlamaqla bağlı deyil. İstifadə etdiyimiz qidaların çoxu arıların həyata keçirdiyi tozlanma prosesi sayəsində canlanır. Təbii həyatda çiçəkli bitkilərin və ağacların çoxalması əsasən arılardan asılıdır. Arılar canlılar ekosistemimizin canlılığını və davamlılığını təmin edir.
“Arılar yer üzündən yox olarsa, insanların cəmi dörd il ömrü qalacaq. “Arılar olmasaydı, nə mayalanma, nə bitki, nə heyvan, nə də insanlar.”
Arıların həyat tərzi haqqında inşa
• Təxminən 20 min müxtəlif növ var.
• Alimlərin “arıların rəqsi” adlandırdıqları ritmik hərəkətlərlə bir-birləri ilə ünsiyyət qururlar.
• Bu günə qədər arılara aid 10 min fərqli səs müəyyən edilmişdir. Araşdırmalar nəticəsində bu səslərin arıların qanad çırpmasından deyil, sinəsindən gəldiyi müşahidə edilib.
• Onlar qanadlarını saniyədə 250 dəfə çırpa bilirlər. Bunu əsasən qanadlarından pətək kimi istifadə edərək pətəyi sərinləmək üçün edirlər.
• 1 kiloqram bal hazırlamaq üçün 4 milyondan çox güldən şirə toplamaq lazımdır. Pətəkdəki bir pətəyi doldurmaq üçün təxminən 100 milyon çiçəyin nektarını əmirlər. Bu müddət ərzində onlar 90-100 min kilometr məsafə qət etməlidirlər.
• Bal arıları ümumi həyat sürürlər. Pətəkdəki həyatın davamlılığını təmin etmək üçün əməkdaşlıq edirlər. Pətəkdə işçi arılar, kraliça ana arı/ana arı var. Bal arılarının aktiv işçiləri təxminən 1,5 ay, erkək arılar 6 ay, ana arı isə 4 il yaşayır.
• Bir pətək təxminən 90 min arı saxlaya bilər.
• Erkək arılar yalnız ana arı ilə cütləşmək üçün yaşayırlar.
• İşçi arılar yalnız qida çatışmazlığı olduqda pətəyi tərk edirlər.
• Yalnız dişi arıların sancması var və arının bir dəfə sancmasından istifadə etmək hüququ var.Təəssüf ki, sancmasından istifadə etdikdən sonra ölür.
• Dünyanın ən sürətli kompüterləri saniyədə 16 milyard arifmetik əməliyyatı yerinə yetirə bildiyi halda, bir bal arısı daha az enerji sərf edərək, eyni vaxt ərzində təxminən 10 trilyon əməliyyat yerinə yetirmək qabiliyyətinə malikdir.
• Bal arıları, tozcuqları toplanan çiçəyə başqa arıların gəlməsinin qarşısını almaq üçün tozcuqlandırdıqları çiçəyi elektrik sahəsi ilə örtürlər. Beləliklə, arılar vaxta və enerjiyə qənaət edirlər.
• Arılar qocaldıqca daha ağıllı olurlar.
• Arılar xəstələnə bilər. Ancaq pətəkdəki digər arılara öz xəstəliklərini ötürmürlər. Çünki arılardan biri virusa yoluxanda istiqamət hissini itirir və pətəyə çata bilmir. Pətəkdən uzaqda tək ölürlər.
• Arılar cəmiyyətinin 100 milyard neyronu olan bir insandan yarısı qədər sinir hüceyrəsi var.
• Arılar yollarını tapmaq üçün bir növ xəritədən kömək alırlar. Yəni təbiətdəki bəzi işarələrə tabe olmaqla yollarını tapırlar.
• Arıların istehsal etdiyi bal xarab olmayan yeganə qida növüdür. Birinci Dünya Müharibəsində əsgərlərin yaralarını sağaltmaq üçün istifadə edilmişdir. Çünki bal nəmi özünə çəkir və yaraların daha asan sağalmasına şərait yaradır.
Gələcəyimiz arıların, arıların gələcəyi isə bizim əlimizdədir
Eynşteynə aid deyilən bir deyim var: “Arılar yer üzündən yoxa çıxsa, bəşəriyyətin cəmi 4 il ömrü qalacaq. Arılar olmasaydı, nə mayalanma, nə bitki, nə heyvan, nə də insanlar olardı.’ Bəli, arıların davamlı həyat üçün əhəmiyyəti inkar edilə bilməz. Bu bir həqiqətdir ki, arılar yox olarsa, dünyanın qida ehtiyatları xeyli azalacaq.
Amma kənd təsərrüfatı məqsədləri üçün istifadə edilən pestisidlər arıların həyatı üçün təhlükəyə çevrilib. Kənd təsərrüfatında istifadə edilən kimyəvi maddələr arıların həzm sistemlərinə təsir edərək onların ölməsinə səbəb olur. Pestisidlər sənaye kənd təsərrüfatında həşərat, alaq otları və göbələklər kimi arzuolunmaz orqanizmlərə qarşı istifadə edilən sintetik kimyəvi maddələrin ümumi adıdır. Pestisid kimi istifadə olunur, lakin əslində kənd təsərrüfatı zəhəridir. İngilis dilindəki “pestisid” sözündəki -icide şəkilçisi “öldürmək” deməkdir. İnsanlara və təbiətə zərərli olan pestisidlər biomüxtəlifliyi və həyatı təhdid edir. Kənd təsərrüfatında istifadə edilən bu zəhərli dərmanları Avropa Birliyi qadağan edib, lakin ölkəmizdə hələ də istifadə olunur. Bu vəziyyət əsrlərdir dostumuz olan bu böcək növünün həyatını ciddi şəkildə təhdid edir.
Lakin ekologiyanın davamlılığı üçün ona zəhərli dərmanlar yox, arılar lazımdır. Gələcəyimiz arıların, arıların gələcəyi isə bizim əlimizdədir. Bu çərçivədə bir çox ekoloji kampaniyalar təşkil edilir. Arıların xatirinə pestisidlərdən istifadə edilməsinə səssiz qalmamalıyıq.
Biz birlikdə planetimizi xilas edə bilərik. Hələ heç nə üçün gec deyil. O vaxta qədər ki, dünyadakı hər bir canlının əhəmiyyətini və dəyərini dərk edib, onlara hörmətlə yanaşırıq. Hətta arılardan başlayaq.
Bal arılarının ünsiyyəti
Həyat dövrü üçün belə möcüzəvi bir varlıq olan arıların 20 min fərqli çeşidi var. Onlar öz aralarında ifa etdikləri rəqsə bənzər ritmik hərəkətlərlə iş dövrünü təmin edirlər.
Hər arının özünəməxsus səsi var və bu səs onun fərqli fəaliyyəti ilə bağlıdır. Çıxardıqları səs məlumat ötürmək üçündür. Təhlükəli vəziyyətlərdə təhlükə barədə xəbərdarlıq etmək üçün daha yüksək səslə vızıldayırlar. Arı ailəsində həyati dövranı təmin edən ana arı daha zəngin səs quruluşuna malikdir. Arıların ayaqları və ayaqları titrəmələri hiss edən yüksək həssaslığa malikdir. Antenaları vasitəsilə müxtəlif qoxuları hiss edə, bir-birlərini tanıya və bir-birlərinin müxtəlif növlərini ayırd edə bilərlər. Bunun ən bariz göstəricisi arının başqa bir pətəyə girə bilməməsidir. Mühafizə arıları pətəyin təhlükəsizliyini təmin edir və başqa bir pətəkdən gələn arıların öz pətəklərinə daxil olmasının qarşısını alır.
Arılar hər dəfə qanad çaldıqda pətəyi bir növ fan sistemi ilə havalandırırlar. Arıların çıxardıqları səsin qanadlarından gəldiyi görünsə də, əslində sinəsindən gəldiyi müəyyən edilmişdir.
Bal arıları balı necə hazırlayır?
Bal əldə etmək üçün arılar ballı bitkilərin çiçəklərini və ağac ifrazatlarını ziyarət etməlidirlər. Arının bir kiloqram bal əldə etməsi üçün beş milyondan çox bitkinin mahiyyətini toplaması lazımdır.
Arılar həyatlarını davam etdirərkən, bir pətəkdə birlikdə yaşayırlar. Nəsillərinin davamlılığı üçün qrup halında yaşayır və əməkdaşlıq edərək hərəkət edirlər. Pətəkdə işçi arılar, ana arılar və erkək arılar yaşayır. Bal arılarının orta ömrü 1,5 aydır. Erkək arılar 6 ay, ana arılar isə növdən asılı olaraq 2 ildən 7 ilə qədər yaşayırlar. İşçi arı orta ömrü boyu bir çay qaşığı balın on ikidə birini istehsal edə bilir. Bir bal arısı orta hesabla saatda 24 km sürətlə uça bilir.
Bal arıları mavi rəngi ayırd edə bilsələr də, qırmızı və tünd boz rəngləri qara kimi qəbul edirlər. Bu səbəbdən bir çox arıçıların istifadə etdiyi pətəklərin rəngi mavi olur. Pətəkdəki bal pətəyini doldurmaq üçün yüz milyondan çox gülün nektarını əmirlər. Bu prosesi həyata keçirərkən qanadlarını 90-100 min km məsafədə çırpırlar.
Onların pətəkdəki həyatına nəzər salsaq, bir pətəkdə 90 minə qədər arı yaşayır. Erkək arılar yalnız cütləşmək üçün yaşayırlar. Ana arı ilə cütləşərək pətək həyatının davamlılığını təmin edirlər. Bundan əlavə, pətəkdə qida tükənərsə, işçi arılar yemək tapmaq üçün çölə çıxırlar.